A Importância Media Comunicação Social e Desenvolvimento Educação em Timor-Leste
(Tema ba Cerimónia Graduasaun ICR ba dala VIII)
Dr. Francisco Martins da Costa Pereira Jeronimo
Ita hotu hatene kona ba importansia komunikasaun sosial nian iha sosiedade, hanesan pilar ida husi demokrasia. Baibain ita dehan ne’ebé meiu komunikasaun sosial nia funsaun tolu hanesan: informa, entretem no eduka. Definisaun ida ne’e hakerek ona iha Lei Komunilasaun Sosial Timor-Leste nian.
Maibe, Harold Laswell, sientista politiku husi America, halo rezumu kona ba funsaun meiu komunikasaun sosial maneira la hanesan. Nia considera funsaun sira ne’e hanesan vijilansia ka tau matan ba kontestu, estabelese relasaun malu iha nível sosial, transmite kultura, sosializa no entretem.
Vijilansia ba kontestu katak ne’e meiu komunikasaun masa servi hanesan vijia ka guarda ba ema hotu, ne’ebé alerta ka aviza kona ba faktu ne’ebé akontese iha sosiedade laran, hanesan janela ida ba mundu, hanesan prekoniza ka sujere ona Marshall McLuhan. Funsaun ida ne’e ajuda atu haforsa norma sosial ne’ebé ezisti ona iha ema ida idak no aviza sira kona ba perigu ne’ebé ema nia grupu sosial bele hasoru, inklui faktor husi liur ne’ebé bele halo interferensia ba ema nia moris loron loron.
Relasaun ho kontestu sosial inklui interpretasaun kona ba informasaun ne’ebé relasiona ho meio sosial tuir prosesu habelar opiniaun sira kona ba faktu sira ne’ebé akontese. Ida ne’e mosu ho promosaun debate, konfrontu no fahe hanoin sira kona ba asuntu politiku sira ne’ebé bele lori ba mudansa realidade nian.
Transmisaun kultural akontese tanba meiu komunikasaun sira mos iha misaun ida atu preserva legado kultural sosiedade nian, ninia istoria no tradisaun, troka ohin loron ho sistema antigu transmisaun liafuan nian husi ema katuas sira ba jovem sira.
Sosializasaun sai konsekuénsia ka rezultadu husi faktor kultural ne’ebé halo membru sira husi sosiedade aprende kona ba modelu koletivu nian, assimila no konverte ba sira nia regra rasik. Hanesan ne’e, kontribui ba identidade kultural, fahe valor sira no sentimentu pertensa ba koletivu ida.
Entretenimentu bele lori ema nia kakutak dook husi kontestu, fo oportunidade ida atu deskansa, kondisaun ne’ebé nesesáriu ba saúde fizika no mental.
___
Aristóteles, ema filozufu husi Gresia antigu, halo definisaun husi ema umanu hanesan “ema sosial”, ema ne’ebe integra ona grupu ida ho nia valor sira, nia kultura, iha kontestu istoriku no jeografiku ida. Maibe ema umano sira la moris ho adaptasaun ba realidade hirak ne’e, razaun ne’ebé presiza simu valor sira, kultura no komprensaun ne’ebé diak kona ba kontestu tuir sistema mediador ida.
Iha tempu antigu, mediasaun ida ne’e akontese iha grupu kiik, hanesan família ka komunidade besik. Ohin loron, funsaun ida ne’e pertense ba meiu komunikasaun sosial sira, hanesan jornal, revista, radio, televizaun ka internet, ne’ebé informa, entretem, halo mediasaun ba transmisaun valor sosial no kultural sira husi jerasaun ida ba jerasaun tuir mair, no kria relasaun ba malu ho parte sira iha sosiedade nia leet.
Iha sosiedade modernu, meiu komunikasaun sosial sira sai hanesan fornesedor informasaun no opiniaun kona ba asuntu politiku sira, sai responsável mos kona ba parte boot husi formasaun konhesimentu, katak ne’e, sai responsável ba konsiensia no komprensaun kona ba buat hotu no kona ba mundu tomak.
Maibe, meiu komunikasaun sosial sai mos resposavel ba desinformasaun ne’ebé sirkula no habelar iha mundu tomak bainhira sira la kumpre kodigu deontolojiku ida no norma etika sira ne’ebé eziji ba meiu komunikasaun sosial formal sira.
Desinformasaun, notisia falsu sira, hoax ka buatu sira, ne’ebe oras ne’e ita rona barak ko’alia kona ba asuntu ne’e, nomos halo ona problema barak iha sosiedade nia leet, la’os responsabilidade husi meiu komunikasaun sosial formal sira, ne’ebé halo maneira seriu tuir kompromisu ho valor sosial ne’ebé atividade ida ne’e eziji, ho regulasaun iha Timor-Leste husi entidade estadu ho estatuto independensia, atu assegura meiu hotu hotu kumpre komportamentu ida ne’ebé koretu.
Kazu desinformasaun sira mosu iha kanal sira ne’ebé kontrolo la iha, hanesan rede sosial sira, ne’ebé funsiona tuir grupu boot kolega sira ko’alia arbiru deit, la hetan mediasaun ida no liberdade espresaun la’os reguladu atu garante la soke malu ho direito universal seluk tan ema umanu nian.
Hanesan ne’e, ita presiza hatene diak diferensa kona ba konesimentu ne’ebé mai husi meiu komunikasaun sosial formal sira tuir regulasaun ida, no informasaun ema habelar iha fatin livre ne’ebé la tuir regra.
___
Edukasaun hanesan prosesu aprendizajem ida iha ne’ebe konesimentu husi grupu ida pasa husi jerasaun ida ba jerasaun tuir mai uja sistema formal ida, ne’ebé disponibiliza iha instituisaun sira hanesan eskola ka universidade sira.
Hanesan ne’e, iha pontu komún ida hamutuk sistema edukasaun no sistema media tanba sistema hirak ne’e uja konesimentu, maibe sistema edukasaun uja konesimentu formal, ho base sientifiku, no sistema media bazeia ba esperiensia informal no bazeia ba observasaun empirika sira kona ba ema nia moris loron loron.
Sistema ida la’os importante liu sistema seluk, no baibain konesimentu empiriku sai baze ba konesimentu sientifiku, tanba sai husi interasaun no observasaun kona ba mundu no buka fundamentasaun tuir metodu ida, ho evidensia sira no demonstrasaun sira.
Konesimentu sientifiku no empiriku hela hamutuk ho konesimentu filozofiku, ne’ebé moris iha hanoin kritiku no husi refleksaun sira ne’ebé ema umanu halo, no konesimentu relijioso, ne’ebé bazeia ba fiar.
Maske konesimentu hotu hotu buka lia loos, konesimentu empiriku mak uniku ne’ebé asumi limitasaun ida ne’e tanba soke malu nafatin ho vizaun la hanesan kona ba asuntu ida idak, hatudu diversidade iha mundu, tuir kontestu la hanesan iha nível kultural, sosial, politiku, etniku, jeografiku ka seluk tan.
___
Tuir konseitu filozofiku, la iha meiu komunikasaun ida ne’ebé bele hatudu realidade kompletu, maibe versaun sira deit kona ba faktus. Kompara deit versaun la hanesan mak halo ita hari ita nia lia loos rasik. Tanba razaun ida ne’e mak importante los diverzifika lia atu hetan vizaun ne’ebé luan no kle’an kona ba realidade.
Maibe, presiza konsiensia ne’ebé meiu sira laos neutru. Komunikasaun bazeia ba eskolha sira ne’ebé ema komunikador halo, ho sira nia kriteriu maizomenus objetivu, maibe hatudu nafatin perspetiva ida kona ba mundu, la’os realidade duni.
La’os tanba meiu komunikasaun sosial ida mak diak ka aat, maibe ida ne’e akontese tanba meiu komunikasaun sosial sira reflete nafatin diversidade kona ba mundu tomak. Ita hotu tenke eziji ba meiu komunikasaun sira la’os lia lo’os ida, maibe eziji sira tenke sai etiku, rigorozu, nomos kritiku no umanista.
Bainhira sosiedade lao ba oin, dezenvolve nia an no evolui, sidadaun hotu sira nia konsiensia mos tenke aumenta, no tenke eziji nafatin kualidae liu tan no razaun atu fiar liu tan ba meiu komunikasaun sosial sira. Tanba karik ita hakarak meiu komunikasaun sosial sira kumpre sira nia knaar ho diak, ema hotu tenke fo atensaun no sai kritiku ba meiu hirak ne’e.
___
Ita tenke luta nafatin kontra manipulasaun no orientasaun ideolojika, kontra asaun ne’ebé nakfera no troka lalais ita nia valor moral, sosial no kultural sira, kontra halai ses husi realidade ka prosesu buka lia loos foun ne’ebé sai absolutu.
Hanesan ne’e, ita presiza demokratiza asesu ba teknika produsaun sira, no mos fahe sistema difusaun sira, investe iha diversifikasaun hanesan rezultadu natural husi sosiedade ida ne’ebé plurál no kompleksa. Ita tenke luta kontra lia loos uniku, hanoin ida deit, no hetan fatin atu ema hotu senti sira nia representasaun iha sosiedade nia laran hanesan prinsipiu ne’ebé sai base ba demokrasia plena ne’ebé inklui ema hotu hotu.
Nafatin ho baze iha rigor, honestidade no etika.
___
Informasaun ho rigor, lia loos no diversidade, mak esensiál ba sidadania tanba ida ne’e mak permite ema foti sira nia desizaun ho konsiensia plena. Edukasaun siviku ohin loron sai hanesan elementu xave atu haforsa demokrasia ne’ebé plenu no partisipativu.
Hanesan ne’e, komunikasaun sosial no sistema edukasaun iha papel determinante ne’ebé bele no tenke lolo liman ba malu hodi lori ba oin. Tanba sistema rua halo servisu ho konesimentu, maske ho perspetiva la hanesan, tenke buka komplementaridade sira, atu simu dezafiu foun iha sosiedade nia leet.
Edukasaun siviku inklui elementu hotu ne’ebé esensiál ba ema nia moris iha komunidade, fo kontribuisaun atu ema hotu sai ativu, responsável no respeita valor no atitude sira ne’ebé ezisti iha sosiedade nia leet, maibe ho maneira kritiku no demokratiku, garante nafatin ema umanu nia dignidade.
Eskola bele habelar konseitu maibe komunikasaun sosial aumenta ho ezemplu loron loron. Razaun ida ne’e justifika lori meiu komunikasaun sosial sira ba sala de aula atu halo analize kritika ba realidade no promove literasia mediatika.
___
Meiu komunikasaun sosial sira uja sira nia kodigu rasik, hanesan atividade seluk tan. Ema hotu presiza konese ho diak kodigu ida ne’e atu interpreta media diak liu no konese realidade diak liu, tanba realidade la’os simples, entaun meiu komunikasaun sosial la bele transmite realidade kompletu.
Literasia mediatika halo ema komprende media diak liu no uja media baibain hanesan fonte atu hetan konesimentu, atu komprende diak liu funsionamentu kona ba sosiedade no instituisaun sira, ema hotu nia knaar iha sosiedade nia leet, hari konsiensia koletivu aas liu no aumenta ema nia partisipasaun, halo sidadaun hotu sai ativu no kritiku liu, simu sira nia responsabilidade ba komunidade, ho baze iha respeitu prinsipiu demokratiku nian, dezenvolve sira nia kapasidade atu foti desizaun sira ho respeito ba direito minoria nian.
Sistema edukativu no komunikasaun sosial, lao hamutuk, bele promove atitude no valor sira relasiona ho kuidado ho ema seluk no ambiente; ho responsabilidade no transformasaun pessoal no sosial; atu hetan kapasidade hodi partisipa iha comunidade no fo kontribuisan ba mundu diak liu tuir asaun ne’ebé informadu, etiku no dame, hatene ezemplu sira kona ba asaun individual ka koletivu ne’ebé realiza iha fatin seluk atu luta kontra problema sira ne’ebé global nomos kontra injustisa sosial.
Sosiedade ida ne’ebé justu no demokratiku, presiza sidadaun ho kapasidade refleksaun no analise kritiku, informadu no matenek kona ba sistema governansa sira, ho kapasidade atu foti desizaun sira.
Ida ne’e, akontese deit ho komunikasaun sosial ho kualidade, diversifikadu no responsável. Ida ne’e mak dezafiu boot ne’ebé Timor-Leste hasoru oras ne’e. Hadia situasaun komunikasaun sosial iha rai laran no buka atu halo meiu komunikasaun sosial sira kumpre sira nia knaar ho diak, ho rigor no responsabilidade, hare deit ba interese publiku nian.
___
Profisional sira komunikasaun sosial nian tenke aumenta sira nia konesimentu, inklui konesimentu formal ho baze lojika no sientifika, tenke aumenta sira nia rigor, atu buka fonte ne’ebé relevante iha situasaun ida idak, atu transmite faktus ho diak, atu uja lian ho diak, hili liafuan ne’ebé kuretu iha situasaun ida idak.
Maibe mos tenke aumenta sira nia kapasidade kritiku no hetan konsiensia ne’ebé sira nia funsaun hanesan intelektual la’os operariu ka tekniku deit, la bele uja sistema hanesan molde ka modelu no repete solusaun ida nafatin tanba kada situasaun hanesan situasaun ida idak ne’ebé uniku. Entaun tenke uja sira nia kapasidade refleksaun nafatin atu buka solusaun diak liu iha momento ida idak.
Atu hadia komunikasaun sosial iha rai laran ita tenke aumenta profisional sira nia kapasidade, ho formasaun liu tan no sensibilizasaun kona ba importansia komunikasaun sosial nia knaar iha sosiedade, karik aumenta mos profisional sira nia kondisaun servisu. Maibe ita tenke aumenta mos sidadaun sira nia kapasidade atu eziji liu tan kona ba buat hotu sira hakarak simu husi media.
Hanesan ne’e, sidadaun mos presiza formasaun, atu komprende vantajem sira ne’ebé bele hetan husi meiu komunikasaun sosial sira ho kualidade, nomos atu ezerse ema nia sidadania ho maneira responsável liu tan, eziji husi ema hotu hotu saida mak ema ida idak tenke fo ba sosiedade.
____
Hanesan rezumu, komunikasaun sosial importante liu hodi hari sosiedade, tanba define konseitu sira, fiar sira no lian hotu, vizual, simboliku no verbal, ne’ebé sidadaun hotu uja atu fo sentido ba mundu tomak, no atu interpreta mundu. Katak ne’e, meiu komunikasaun sira importante liu hodi hari ita nia identidade kultural, tanba kria modelu no norma sosial sira, ne’ebé sai elementu baziku atu hari sosiedade ida.
Komunikasaun sosial habelar informasaun no konesimentu, baibain ho karater empiriku, ne’ebé fo dalan ba sidadaun hotu hotu atu konese realidade, pelumenus iha maneira ida ne’ebé ita bele sistematiza no transmite realidade. Ohin dadaun komunikasaun sosial sai fonte principal ba ema nia matenek.
Eskola sai nafatin hanesan fatin husi matenek formal, akademiku no sientifiku, importante liu mos ba dezenvolvimento sosiedade nian no atu haforsa sira nia sidadaun ho konesimentu sira ne’ebé bele halo ema hotu servi sira nia sosiedade iha dominiu oioin.
Maibe, konesimentu sira ne’ebé ita hetan iha eskola nia laran ita tenke aplika iha realidade loron loron. Ema ne’ebé konese diak liu realidade loron loron mak profissional komunikasaun sosial, tanba sira nia atividade atu buka informasaun, halo selesaun, sintetiza, hierarquiza no adapta ba liafuan ne’ebé simples, atu sidadaun baibain hotu hotu bele komprende.
Atividade ida ne’e, husi profissional komunikasaun sosial sira, la bele sai formatado ka formal tanba relasiona ho asuntu sira baibain husi ema nia moris, asuntu oioin, nafatin komplexu no ita la bele prevee ka haree-borus, tanba ema nia moris hanesan nee.
Hanesan ne’e, ita tenke buka komplementa tipu rua konesimentu hirak ne’e, halo servisu hamutuk ho profissional komunikasaun sira no ema edukasaun sira.
Lori meiu komunikasaun sosial sira ba eskola nia fatin no promove literasia mediatika, aumenta ema toman atu lee no halo ema sai informado liu, kritiku liu no partisipativu liu, hadia demokrasia nia kualidade.
Sidadaun hanesan ne’e, mos bele eziji tan no eziji servisu diak liu ba meiu komunikasaun sosial sira, halo sira nia profisional mos buka atu aumenta sira nia konesimentu formal, ho baze ne’ebé forte liu atu hadia sira nia servisu.
Komunikasaun sosial sira ho rigor liu, responsável liu, konsiente liu kona ba sira nia knaar iha sosiedade, nomos vijilante liu ho intervensaun boot liu, ba sidadaun sira ne’ebé prepara ona atu interpreta sira nia mensagem diak liu no hakarak fo kontribuisaun boot liu no diak liu ba ema nia moris hamutuk. Elementu hirak ne’e mak kontribui ho maneira desiziva atu hetan governu ida diak liu, instituisaun sira diak liu, servisu sira diak liu no rai ida diak liu, demokratiku liu, inklusivu liu no desenvolvido liu.
Díli, 24 de Agosto de 2021
